ბატონო როდოლფო, ვიცი, რომ საქართველოში არასდროს გიმოგზაურიათ. ერთხელ საბერძნეთში, ტერმინოლოგიის კონფერენციაზე, ფინელმა ტერმინოლოგმა ხუმრობით მითხრა, ძალიან საშიში ქალის ქვეყნიდან ყოფილხართო. თქვენც ასევე ფიქრობთ მედეას ქვეყანაზე? რა იცით საქართველოს შესახებ?
საქართველო ის ქვეყანაა, რომელსაც დიდი ხანია, მინდა ვესტუმრო მისი ისტორიისა და სილამაზის გამო, როგორც ჩემმა ბერძნული წარმოშობის ქართველმა მეგობრებმა აღმიწერეს. რამდენიმე წლის წინ ბერძნული ენის დეპარტამენტის პროფესორებმა მიმიწვიეს ბერძნული ტერმინოლოგიის შესახებ ლექციის ჩასატარებლად. შემეძლო ლექცია დისტანციურად ჩამეტარებინა, თუმცა ვისარგებლე პროფესორებსა და სტუდენტებთან უშუალო ურთიერთობის შესაძლებლობით. მათ დიდი შთაბეჭდილება მოახდინეს ჩემზე ინტერესებით, ცოდნითა და აკადემიური უნარებით. ასევე დამამახსოვრდა ისიც, რომ სადაც კი ვყოფილვარ, რუსეთსა თუ აღმოსავლეთ ევროპის სხვა ქვეყნებში, ხშირად მიწვევდნენ ქართული სამზარეულოს რესტორნებში. მოუთმენლად ველოდები თქვენს ქვეყანაში ჩამოსვლას, პირველ რიგში, ტერმინოლოგიის კონფერენციასთან დაკავშირებით, პატივი მაქვს, ვიყო მთავარი სიტყვით გამომსვლელი ოქტომბერში. დარწმუნებული ვარ საქართველოში ბევრი საშიში ქალია, მხოლოდ უფრო მაღალკვალიფიციურობისა და აქტიურობის თვალსაზრისით. არ ვიცი, შესაძლოა დამთხვევაა, მაგრამ შესანიშნავად შესრულებულ ტერმინოლოგიურ სამუშაოში ჩართული ყველა პროფესორი და დაინტერესებული პირი ქალია.
ხშირად ვკითხულობ ბლოგებს თქვენს ვებგვერდზე IATE (IATE Term of the Week) და ვეცნობი სხვადასხვა ქვეყნის საინტერესო სიტყვებს. საინტერესოა ქვეყნის გაცნობა მისი ლექსიკით. ეს შესანიშნავი პროექტი სხვადასხვა ხალხის ერთმანეთთან დაახლოების საშუალებას იძლევა. რას გვეტყვით ამ ბაზის აგებულებისა და მისი მართვის შესახებ?
ჩვენ ძალიან ვამაყობთ IATE-თი, ევროკავშირის კანონმდებლობის მონაცემთა ბაზით. ევროკავშირის ინსტიტუტების მიერ გამოცემული იურიდიული აქტები, დირექტივები და რეგულაციები, რომლებსაც ხმა მისცა პარლამენტის 27 სახელმწიფოს წევრმა თავიანთ ენებზე, გახდა ნაციონალური კანონები, რომლებიც მთლიანი კანონმდებლობის 80%-ს შეადგენს. ეს ნიშნავს, რომ ყოველ წელს 2.5 მილიონი გვერდი, რომელიც ევროკავშირის მოსახლეობის ყოველდღიური ცხოვრების 110-ზე მეტ სფეროს ასახავს, უნდა თარგმნილიყო 24 ოფიციალურ ენაზე და ჰქონოდა ზუსტი შინაარსი. ეს შესაძლებელი იყო მხოლოდ საერთო ტერმინოლოგიის გამოყენებით, რომელსაც უზრუნველყოფს ცნებითი შესაბამისობა და ენობრივი ერთგვაროვნება. შესაბამისად, ევროკავშირმა თავიდანვე შექმნა ტერმინოლოგიის ბეჭდური სიტყვანი ოთხ ენაზე, შემდეგ კი 24-ამდე გაიზარდა, განსაკუთრებით 2004 წელს ევროკავშირის ზრდასთან ერთად, როდესაც 10 ახალი ენა დაემატა. 80-იანი წლების ბოლოს ჩვენ დავიწყეთ ციფრულ მონაცემთა ბაზების შედგენა თითოეულ ორგანიზაციაში, Eurodicautom შეიქმნა ევროკომისიის, ხოლო Euterpe – ევროპარლამენტის მიერ. ამ საუკუნის დასაწყისში გავაერთიანეთ ისინი საერთო მონაცემთა ბაზაში Interactive Terminology for Europe – IATE. ეს არის ღია წვდომის ბაზა, ევროკავშირის 10 ინსტიტუტის 5000-იდან თითოეულ თარჯიმანს შეუძლია გადაიტანოს ტერმინები თავის ენაში. ასე შეიქმნა IATE – ყველაზე დიდი მრავალენოვანი ტერმინოლოგიის მონაცემთა ბაზა მსოფლიოში. ის შეიცავს 24 ენის 8 მილიონ-ნახევარ ტერმინს, ხელმისაწვდომია უფასოდ ყველა თანამედროვე მოწყობილობიდან. ის მთელი მსოფლიოს თარჯიმნებისა და სინქრონისტებისგან მილიონობით შეკითხვას იღებს. მიხარია, რომ გამოწერილი გაქვთ ჩვენი ყოველკვირეული გამომცემლობის სერია „IATE-ს კვირის ტერმინი“ ჩვენს საგანგებო ვებგვერდზე https://termcoord.eu, რომელიც ევროკავშირის ინსტიტუტებმა ტერმინოლოგიისთვის შექმნეს.
ისტორიაში ჩანს, რომ ტერმინოლოგიური მუშაობა დამოკიდებულია სახელმწიფოებრიობაზე. იმ ქვეყნებში, სადაც პოლიტიკური და ეკონომიკური პრობლემებია, ტერმინოლოგიური მუშაობა არ არის გამართული. როგორ ფიქრობთ, ციფრულ ეპოქაში ყველა ქვეყანა შეძლებს ენის განვითარებას ამ პირობებში? ხომ არ დააგვიანა საქართველომ, რომელმაც ტერმინთბანკის შექმნა მხოლოდ 2014 წელს დაიწყო? საქართველოში ტერმინოლოგიური ლექსიკონების უმეტესობა ჯერაც არ არის გაციფრულებული და სტანდარტიზაციის საკითხებიც მოუწესრიგებელია.
მე, როგორც ენათმეცნიერი და ამავდროულად, კულტურული ღონისძიებების აქტიური მონაწილე, უნივერსიტეტებში ხშირად ვამახვილებ ყურადღებას ამ საკითხზე. მჯერა, რომ ყოველი ენა კულტურაა თავისთავად და ხალხის კულტურა კი ისახება ენის განვითარებაში. შესაბამისად, მომწონს, როდესაც ზოგიერთი ქვეყანა ცდილობს გადაარჩინოს საკუთარი ენა შემავიწროვებელი ოკუპაციისგან, რომელიც ართმევს ხალხს ადგილობრივი ენით სარგებლობის უფლებას. ჩემს ქვეყანაში, საბერძნეთში, ბერძნული ისწავლებოდა მალულად ეკლესიის სარდაფებში 400-ზე მეტი წლის განმავლობაში, ოსმალეთის ოკუპაციისას, ამ გზით შეეძლოთ გადაერჩინა უძველესი და მდიდარი ენა. ძალიან მნიშვნელოვანია ენის დაცვისა და ტერმინოლოგიის მხარდაჭერის ყველა მცდელობა იმ ქვეყნებში, რომლებიც ახლახან განთავისუფლდნენ საბჭოთა ოკუპაციისგან. ჩემს ლექციებში ხშირად მომიყვანია მაგალითად „ლიეტუვის ენის კომიტეტი“, რომელიც ავითარებს ტერმინოლოგიას ევროკავშირის კოლეგების თარჯიმნებთან თანამშრომლობით. ამიერიდან, მაგალითად მოვიყვან თქვენს შთამბეჭდავ საქმიანობას საქართველოს ტერმინოლოგიაზე როგორც აკადემიურ, ისე სახელმწიფო დონეზე. არასდროს არ არის გვიანი, ვიმუშაოთ და ვითანამშრომლოთ ჩვენი ენის გაუმჯობესებისათვის, ენისთვის, რომელიც ჩვენი ფიქრისა და მეტყველების საშუალებაა.
როგორც ვხედავთ, დღეს ორი გზა არსებობს საკუთარი ენისა და ტერმინოლოგიის საერთაშორისო ბაზებში ასასახავად: ერთი გზაა, გქონდეს საკუთარი ეროვნული სტანდარტიზებული ტერმინოლოგიური ბაზა, რომელსაც გადაიტან საერთო ევროპულ ტერმინოლოგიურ ბაზაში, ხოლო მეორე გზა ენთუზიაზმსა და მონდომებაზეა დამოკიდებული. როცა არ არსებობს ნორმატიული ტერმინოლოგიური ბაზები, ინგლისური ტერმინების შესატყვისებს სურვილისამებრ ქმნიან. სწორედ ამ პრობლემებს ეხება ახალგაზრდა მკვლევრის – ნინო სხირტლაძის – სტატია („ტრადოსი – ტერმინოლოგიის ელექტრონული ბაზა“, კრებული ტერმინოლოგიის საკითხები, 2018 ,http://termbank.ge/wp-content/uploads/2018/11/krebuli_III.pdf
ეს მართლაც ძალიან საინტერესო სტატიაა, თუ როგორ უნდა გადაიტანო ტერმინოლოგიის ლექსიკონები ტერმინოლოგიის მონაცემთა ბაზებში. ლოგიკურია, რომ თქვენს უნივერსიტეტებსა და ინსტიტუტებში ქართული ენისთვის ახალი ტერმინოლოგიის შექმნისათვის გაწეული რამდენიმეწლიანი შრომის განმავლობაში წააწყდებით გარკვეულ პრობლემებს ხარისხსა და ერთგვაროვნებასთან დაკავშირებით. ამ სირთულის მოსაგვარებლად (რომელიც, სხვათა შორის, ყველა ენაში გვხვდება, სადაც მუშაობენ ტერმინოლოგიაზე) თქვენ შეგიძლიათ გამოიყენოთ კარგად განვითარებული პროგრამები ტერმინების ავტომატური ამოღებისათვის, ხარისხის კონტროლისათვის კი – სხვადასხვა საკითხის ექსპერტებთან კონსულტაცია, რასაც, დარწმუნებული ვარ უკვე აკეთებთ. რაც შეეხება IATE-ს, ჩვენ თავს ვარიდებთ ტერმინთა დიდი რაოდენობით შემოტანას, რათა კითხვის ქვეშ არ დავაყენოთ ხარისხი. ნებისმიერ შემთხვევაში, ტერმინის ბაზაში ჩასმას წინ უძღვის ევროპარლამენტის ენის ტერმინოლოგის მიერ დამტკიცება. ჩვენ მართლაც ვთანამშრომლობთ ეროვნულ დაწესებულებებთან, რომლებიც ირჩევენ განმარტებით ტერმინოლოგიას ნორმატიულის ნაცვლად, მაგრამ მათი ტერმინების ბაზაში ჩასმაც იმავე დამტკიცების გზას გადის. დამტკიცება ასევე აუცილებელია აკადემიური პროექტებისთვის შექმნილი კოლექციებისთვისაც, როგორიც არის თქვენს უნივერსიტეტში წელს დაწყებული თანამშრომლობა ევროპული პარლამენტის ფარგლებში „ტერმინოლოგია საზღვრების გარეშე“ (https://yourterm.eu).
ქართულ ტერმინოლოგიას ყველა საუკუნეში ჰქონდა სირთულეები. 21-ე საუკუნეში ციფრულმა სამყარომ მას სხვა ამოცანები დაუსახა. იმედია, ამ სირთულეებსაც გადავლახავთ და, მართალია, გვიან, მაგრამ მაინც შევქმნით ტერმინთბანკს, რომლითაც მსოფლიო გაიცნობს უძველეს და მნიშვნელოვან ენას. გმადლობთ თქვენ მხარდაჭერისა და თანამშრომლობისათვის. იმედია, საქართველო და ტერმინოლოგიის კონფერენცია კარგ შთაბეჭდილებას დატოვებს თქვენზე და ჩვენ დავგეგმავთ მომავალ თანამშრომლობასაც.
ჩვენმა პროექტმა „ტერმინოლოგია საზღვრების გარეშე“ ყველა ენისათვის (რომელთაგან ზოგი, ქართულის მსგავსად, ევროკავშირის მომავალი ოფიციალური ენა გახდება) მომცა საშუალება, კარგად შემესწავლა სხვა ენებისა და სახელმწიფოების ტერმინოლოგიური მუშაობა, მაგალითად, მონღოლეთი, სადაც ახლახანს ვმონაწილეობდი ძალიან მნიშვნელოვან კონფერენციაში. ძალიან შთამბეჭდავია ქართული ტერმინოლოგიის ისტორიის მოსმენა, რომელიც მე-10 საუკუნიდან იწყება და ასევე იმის აღმოჩენა, რომ პირდაპირი კავშირი აქვს ბერძნულთან, როგორც ეფრემ მცირე წერს, „მან აირჩია ბერძნების საკუთარი შვილი“ და შექმნა უმნიშვნელოვანესი ქართული გრამატიკული ტერმინოლოგია, რომელიც უშუალოდაა გადმოღებული ბერძნულიდან, ნაცვლად ევროპული პრაქტიკისა, რომელიც ლათინურს ეფუძნება. შემდგომ გაგრძელდა საბჭოთა პერიოდში, მოგვიანებით, წინა საუკუნეში – მაღალი ხარისხის სამენოვანი ლექსიკონების შექმნით ენათმეცნიერების ინსტიტუტში და მივიდა ქართული ტერმინოლოგიის ასოციაციის შექმნამდე 2017 წელს, რომელიც ასევე გახდა ევროპული ტერმინოლოგიური ასოციაციის წევრი. შთამბეჭდავია ტერმინოლოგიური მუშაობის ხარისხი, რომელიც გამოჩნდა ჩვენი თანამშრომლობის დასაწყისშივე. მოხარული ვართ, რომ ქართული ლექსიკონებით გავამდიდრებთ რესურსებს, რომლებიც ხელმისაწვდომია ევროკავშირის ოფიციალურ ვებგვერდებზე. არ იფიქროთ, რომ მხოლოდ საქართველო ცდილობს ნორმატიული ტერმინოლოგიის შექმნას, რომელიც განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ახალი ავტომატური თარგმანისათვის. ეს ყველას, ვინც ვმუშაობთ ტერმინოლოგიაზე, ერთობლივი საზრუნავია, ურთიერთთანამშრომლობა დაგვეხმარება ჩვენი გამოცდილების გაუმჯობესებაში და ხელს შეუწყობს ქართული ენის შესვლას ევროპული ენების ოჯახში, როდესაც საქართველო გახდება ევროკავშირის წევრი.
ლია ქაროსანიძე
თსუ არნოლდ ჩიქობავას სახელობის ენათმეცნიერების ინტიტუტის თარგმნითი ლექსიკონებისა და სამეცნიერო ტერმინოლოგიის განყოფილების ხელმძღვანელი;
საქართველოს ვუკოლ ბერიძის სახელობის ტერმინოლოგიის საზოგადოების თავმჯდომარე.