საქართველოს ვუკოლ ბერიძის სახელობის ტერმნოლოგიის ასოციაცია
(მიზნები და ამოცანები)
ენაში უცხოენოვანი სიტყვა-ტერმინების ქაოსური სიჭრელე, ერთმანეთისგან დამოუკიდებლად მომუშავე ცალკეული ტერმინოლოგიური ჯგუფები, მიზანმიმართული, ზოგჯერ გაუაზრებელი მცდელობა ტერმინების თვითნებურად დამკვიდრებისა მხოლოდ და მხოლოდ ხაზს უსვამს იმ მძიმე მდგომარეობას, რომელშიც აღმოვჩნდით.
არსებული ვითარების გააზრება-გაანალიზება, ტერმინოლოგიურ პრობლემებსა და მათი გადაწყვეტის გზებზე ფიქრი და მსჯელობა გახლავთ ყოველწლიური სამეცნიერო ტერმინოლოგიის კონფერენციის მიზანიც. სხვადასხვა დარგის წარმომადგენლებთან ერთად ვეცნობით და განვიხილავთ ტერმინოლოგიის მწვავე საკითხებს. ამავდროულად, საზოგადოებას სხვა ქვეყნების ენობრივ პოლიტიკას ვაცნობთ, ვუზიარებთ მათს გამოცდილებას ტერმინოლგიური მუშაობის პრინციპების შესახებ.
ტერმინოლოგიაზე მუშაობას ევროპის მრავალ ქვეყანაში განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება. საფრანგეთის, ესპანეთის, შვედეთის, ესტონეთისა თუ სხვა ქვეყნების ტერმინოლოგიურ ასოციაციებსა და სახელმწიფო ცენტრებში ენის კანონის შესაბამისად მიმდინარეობს ტერმინოლოგიური მუშაობა. გზა, რომელიც ევროპის ქვეყნებმა განვლეს, სამაგალითოა და სწორად გასააზრებელი!
ესტონეთის ენობრივი პოლიტიკის შესახებ მოხსენებაზე მუშაობისას (რომელიც წინა წელს წავიკითხეთ კონფერენციაზე) უშუალო მითითებებს ესტონეთის ენის ინსტიტუტისგან ვიღებდით. მათგან შევიტყვეთ ევროპის ტერმინოლოგიური ასოციაციის შესახებ, რომლის წევრიც უკვე გახლდათ აღნიშნული ინსტიტუტი. პირველად სწორედ მაშინ დავინტერესდით ევროპის ასოციაციით.
ევროპის ტერმინოლოგიური ასოციაცია 1996 წელს დანიაში დაარსდა და 40-ამდე ტერმინოლოგიურ ცენტრსა თუ ენის ინსტიტუტს აერთიანებს, თანამშრომლობს საერთაშორისო ორგანიზაციებთან. მისი მიზანია: „მოამზადოს საფუძველი საერთო ევროპული ტერმინოლოგიური საქმიანობის განვითარებისა და მოწესრიგებისთვის, აამაღლოს ცნობიერება ტერმინოლოგიური საქმიანობის შესახებ, ხელი შეუწყოს ტერმინოლოგიური სფეროს პროფესიულ დონეზე განვითარებას“.
ასოციაციის დაფუძნება პოინტერის პროექტის (Pointer Project – Proposals for an Operational Infrastructure for Terminology in Europe) ფარგლებში გადაწყდა. პროექტს, როგორც მრავალენოვანი სამოქმედო გეგმის (MLAP, 1994-1995) ნაწილს, ევროკომისია აფინანსებდა და მასში ევროპის მასშტაბით 40-ამდე ტერმინოლოგიური ორგანიზაცია იღებდა მონაწილეობას. მათი მიზანი ერთიანი ევროპული ტერმინოლოგიის შემუშავება გახლდათ: “თანამედროვე სამყაროში ტერმინოლოგიის სწორად გამოყენება უმნიშვნელოვანესია ურთიერთობის სწორად წარმართვისთვის. უამრავი ორგანიზაცია თუ კომპანია არამხოლოდ ქვეყნის შიგნით, არამედ მის საზღვრებს გარეთაც იყენებს და კრებს ტერმინებს, რომელთა უმრავლესობა მოსაწესრიგებელია… იმ “ინფორმაციულ ეპოქაშიც” კი, რომელშიც ვცხოვრობთ, ძალიან ცოტა თუ უდგება საკითხს გონივრულად – კერძოდ, ითანამშრომლონ ერთმანეთთან ამდენად მნიშვნელოვანი, ფასეული მონაცემების დასამუშავებლად”. აქვე ვკითხულობთ: “მეცნიერებისა და ტექნიკის საერთაშორისო ასპარეზზე გამოსვლამ, ასევე ახალი ბაზრის გამოჩენამ, დაგვაყენა იმ გამოწვევების წინაშე, რომელთაც ტერმინოლოგებმა მხოლოდ ტერმინთა თავმოყრითა და არსებული მონაცემების გამართვა-მოწესრიგებით უნდა უპასუხონ,” პოინტერის პროექტი .
პროექტის ფარგლებში სხვა მნიშვნელოვან ნაბიჯებთან ერთად დაიგეგმა სხვადასხვა უნივერსიტეტში, კვლევით ინსტიტუტსა თუ კომპანიაში კვლევის ჩატარება, რომლის მიზანს ტერმინოლოგიური მონაცემების გამოყენების, საჭიროებისა და ხელმისაწვდომობის გამორკვევა წარმოადგენდა. განიხილებოდა ასევე მათი გამართვა-მოწესრიგებისა და საავტორო უფლებების საკითხიც. კვლევა რამდენიმე ენაზე ჩატარდა და საკითხის სიღრმისეულად გასააზრებლად მხოლოდ სამ დარგს მოიცავდა.
პროექტის საბოლოო ანგარიშის წარმოდგენისას გადაწყდა, დაარსებულიყო ევროპის ტერმინოლოგიური ასოციაცია, რომელიც “მოამზადებდა საფუძველს საერთო ევროპული ტერმინოლოგიური საქმიანობის განვითარებისა და მოწესრიგებისთვის”. პროექტის პარტნიორები იყვნენ: ავსტრიის, ბელგიის, საფრანგეთის, გერმანიის, საბერძნეთის, იტალიის, სკანდინავიის, ესპანეთის, შვეიცარიის, ნიდერლანდებისა და გაერთიანებული სამეფოს საზოგადო და კომერციული ორგანიზაციები.
აღსანიშნავია, რომ თავად ტერმინი ევროპა არ მოიაზრებს მხოლოდ ევროკავშირის წევრი ქვეყნების გაერთიანებას. ასოციაცია თანამშრომლობს მსოფლიო ორგანიზაციებთან. ამგვარი შეთანხმება უკვე დაიდო EAFT-სა და Infoterm-ს (International Information centre for Terminology_ ტერმინოლოგიის საერთაშორისო საინფორმაციო ცენტრი), Realiter-ს (Pan-Latin Terminology network – ლათინურენოვანი ტერმინოლოგიური ქსელი), LTT-ს (Network Lexicologie Terminologie Traduction) და ELRA-ს (European Language Resources Association – ევროპულ ენათა რესურსების ასოციაცია) შორის.
ასოციაცია აქტიურ საქმიანობას ეწევა – ატარებს ყოველწლიურ საერთაშორისო კონფერენციებს, მაგ., რომანული ენები (ენობრივი) გლობალიზაციის ეპოქაში, 2017, ბუქარესტი (Romanian Language in the (Linguistic) Globalization Era, Bucharest, 2017); კონფერენცია სლავური ტერმინოლოგიის შესახებ, 2017, ვარშავა (Conference on Slavic Terminology, Warsaw, 2017), ტერმინოლოგიური სემინარი ზაგრებში, 2013 (Terminological Seminar in Zagreb 2013); საერთაშორისო კონფერენცია ბუქარესტში, 2011 (International Conference in Bucharest 2011) და ა.შ.
ყოველწლიურად ტარდება გენერალური ასამბლეა, სიმპოზიუმები, სამუშაო შეხვედრები. აქვთ ასევე საზაფხულო სკოლა. 2002 წლიდან დღემდე იმართება ტერმინოლოგიური სამიტები. პირველ ტერმინოლოგიურ სამიტზე, რომელიც ბრიუსელში 2002 წელს ჩატარდა, მიიღეს ბრიუსელის დეკლარაცია. დეკლარაციის მიღების მიზანს ისეთი დოკუმენტის შედგენა წარმოადგენდა, რომელიც ხაზს გაუსვამდა ტერმინოლოგიური მუშაობის მნიშვნელობას საზოგადოებისთვის. მასში განხილულია ტერმინოლოგიური მუშაობის პრინციპები და მრავალენოვანი დარგობრივი ენის განვითარებისთვის აუცილებლებელი ღონისძიებების ჩატარება. დოკუმენტს ხელი მოაწერეს სხვადასხვა ტერმინოლოგიური დაწესებულების წარმომადგენლებმა და იგი რამდენიმე ენაზე ითარგმნა.
ტერმინოლოგიური კვლევისა და განვითარების ხელშეწყობის, ასევე მომავალი საქმიანობის მხარდასაჭერად, ყოველ მეორე წელს გაიცემა ჯილდო – საერთაშორისო ჯილდო გამოყენებითი ტერმინოლოგიის კვლევისა და განვითარებისთვის შეტანილი წვლილისთვის (ARD);
საერთაშორისო ჯილდო ტერმინოლოგიის დარგის თეორიულ/ფუნდამენტურ კვლევაში შეტანილი განსაკუთრებული წვლილისთვის (TFR)
EAFT-ის ახალი მმართველი საბჭო 2014 წლის გენერალურ ასამბლეაზე, ბარსელონაში, დამტკიცდა და ასოციაციის პრეზიდენტად დაინიშნა ჰენრიკ ნილსონი (შვედეთის ტერმინოლოგიური ცენტრი, TNC).
EAFT-ის წევრი გახლავთ: ესპანეთის, ირლანდიის, პორტუგალიის, ბელგიის, იტალიის, ლუქსემბურგის, საფრანგეთის, დანიის, ესტონეთის, ლიტვის, ლატვის, საბერძნეთის, სლოვაკეთის, ხორვატიის, ნორვეგიის, შვედეთის, უნგრეთის, ავსტრიის ტერმინოლოგიური ასოციაციები თუ ენის ინსტიტუტები და უკვე საქართველოც მათ რიგებშია.
ჰყავთ ასევე ინდივიდუალური წევრები: 50-ამდე პირი სხვადასხვა ინსტიტუტიდან თუ ასოციაციიდან.
EAFT-ის წევრი გახდა საქართველოს ვუკოლ ბერიძის ტერმინოლოგიის ასოციაცია, რომელიც 2017 წლის 27 ივნისს დაფუძნდა.
ბატონი ჰენრიკ ნილსონი გამოეხმაურა ჩვენს გაწევრიანებას ასოციაციაში. “მოხარულები ვართ, რომ გამოთქვით სურვილი ევროპის ასოციაციასთან გაწევრიანებისა. ვგეგმავთ გაფართოებას. თქვენ კი პირველები იქნებით საქართველოდან. იმედს გამოვთქვამთ, დაგვიჭერთ მხარს, მონაწილეობას მიიღებთ ჩვენს ღონისძიებებში და ამგვარად გარკვეულ წვლილს შეიტანთ ორგანიზაციის საქმიანობაში”, – გვწერდა ჰენრიკ ნილსონი, EAFT- ის პრეზიდენტი.
ევროპის ასოციაციის პრეზიდენტმა, ბატონმა ჰენრიკ ნილსონმა, გამოთქვა სურვილი თბილისში ჩამოსვლისა და საქართველოში ტერმინოლოგიური მუშაობის, არსებული პრობლემებისა და იმ გამოწვევების გაცნობისა, რომლის წინაშეც ვდგავართ. წელს საქართველოში ტარდება პირველი საერთაშორისო კონფერენცია ტერმინოლოგიაში – ტერმინოლოგია – მემკვიდრეობა და თანამედროვეობა და ბატონი ჰენრიკი ევროპის ასოციაციის სხვა წარმომადგენლებთან ერთად უკვე მოწვეულია კონფერენციაში მონაწილეობის მისაღებად.
ასოციაცია იცნობს ევროპის ქვეყნების პოლიტიკას ტერმინოლოგიური მუშაობის მიმართ, იზიარებს მათ გამოცდილებას და სწორედ აქედან გამომდინარე, გადაწყდა, გავმხდარიყავით ევროპის ასოციაციის წევრი საქართველოს ტერმინოლოგთა ასოციაციის სახელით. ქართველ ტერმინოლოგთა საზოგადოების შექმნის იდეა სწორედ ტერმინოლოგიური მუშაობის გაფართოებისა და გაერთიანების სურვილით გაჩნდა.
1941 წლიდან ტერმინოლოგიის განყოფილება, რომელიც თავდაპირველად განათლების სახალხო კომისარიატთან არსებულ სახელმწიფო სამეცნიერო საბჭოდ ჩამოყალიბდა, მოგვიანებით კი ცენტრალურ სამეცნიერო ტერმინოლოგიურ კომიტეტად, ენათმეცნიერების ინსტიტუტის შემადგენლობაში შევიდა. 1943 წლიდან კი ენათმეცნიერების სამეცნიერო ტერმინოლოგიის განყოფილების ხელმძღვანელად ვუკოლ ბერიძე დაინიშნა.
ვუკოლ ბერიძე ოცდაათ წელზე მეტხანს ედგა სათავეში ტერმინოლოგიურ მუშაობას და თავდაუზოგავად ემსახურებოდა ამ საქმეს. მისი რედაქციით გამოვიდა ბევრი დარგობრივი ლექსიკონი: სამშენებლო (1926), ფიზიკისა და ელექტროტექნიკის (1928), ენისა და ლიტერატურის (1928), ნორმალური ანატომიის (1930), ბიბლიოთეკათმცოდნეობის, ბიბლიოგრაფიისა და პოლიგრაფიული საქმის (1932), ტექნიკური (1935), მემცენარეობის (1938), ენტომოლოგიის (1938), საავიაციო (1945), სამედიცინო (1947), ნიადაგმცოდნეობისა (1950) და სხვა. მათ შორის ყველაზე სრული, რომელშიც გაერთიანდა სხვადასხვა დარგი – 1977 წლის ტექნიკური ტერმინოლოგია გახლავთ. სწორედ აღნიშნული გამოცემის გამო ვუკ. ბერიძეს (გარდაცვალების შემდეგ) ავტორთა მთელ ჯგუფთან ერთად გიორგი ნიკოლაძის სახელობის პრემია მიანიჭეს.
განუზომლად დიდია მისი, როგორც მეცნიერის ღვაწლი. ცნობილია, რომ: „ტერმინოლოგიის საკითხებთან ერთად, იგი წარმატებით იკვლევდა რუსთველოლოგიის საკითხებს, ინტენსიურად მუშაობდა დიალექტოლოგიის დარგში, იგი ავტორია პირველი დიალექტური ლექსიკონისა, რომელსაც დღესაც არ დაუკარგავს თავისი მნიშვნელობა“ (ბარკავა, კვაჭაძე, 2006:5).
„ყოველი ერი, რომელიც სრულ კულტურულ ცხოვრებას ეტანება, აუცილებლად საჭიროებს მეცნიერულად დამუშავებულ ტერმინოლოგიას,” − წერდა ვუკ. ბერიძე. მას სწამდა: „ტერმინოლოგია ის საფუძველია, რომელსაც ემყარება წერილობითად გაფორმებული ცოდნის ესა თუ ის დარგი. უტერმინოლოგიოდ არ არსებობს, არც შეიძლება არსებობდეს, არც ერთი საგანი, რა შინაარსისაც არ უნდა იყოს იგი“ („მეცნიერება და ტექნიკა“, 1952:29). ამ სიტყვების გამოძახილია მისი საქმიანობაც.
ტერმინოლოგიაში გაწეული ფასდაუდებელი ამაგის გამო შეუძლებელია დავიწყებას მიეცეს მისი სახელი. სწორედ ამიტომ შემთხვევითი არაა, რომ საქართველოს ტერმინოლოგიური ასოციაცია ვუკოლ ბერიძის სახელს ატარებს.
ასოციაცია, როგორც მოგახსენეთ, 2017 წლის 27 ივნისს დაფუძნდა. დამფუძნებლები გახლავთ: დამანა მელიქიშვილი, ემზარ ჯგერენაია, ნელი მახარაძე, ქეთევან დათუკიშვილი, ლია ქაროსანიძე, ნინო დათეშიძე, ნათელა მუზაშვილი, მარინა ოსაძე, ინგა ჯიბუტი, ანა ხურცილავა.
დამფუძნებელთა კრება ჩატარდა საქართველოს პარლამენტის ეროვნული ბიბლიოთეკის შენობაში და დღის წესრიგის თანახმად, ასოციაციის თავმჯდომარედ ერთხმად აირჩიეს ქალბატონი ლია ქაროსანიძე.
ასოციაციის მიზნებია:
ა) ევროპის ტერმინოლოგიურ სტანდარტებზე დაყრდნობით, ეროვნული ტერმინოლოგიური პრობლემებისა და ენის თავისებურებების გათვალისწინებით მოემსახუროს ქართული ენის სტანდარტიზაციის საქმეს;
ბ) ტერმინოლოგიური რესურსების კვლევა; იმ აქტივობების გაგრძელება და სამუშაოების გაფართოება, რომლებიც უკვე არსებობს ამ მიმართულებით;
გ) ტერმინოლოგიის კოორდინაციის პროგრამის შექმნა, რაც გულისხმობს ტერმინთშემოქმედებაზე პასუხისმგებელი პირების ურთიერთთანამშრომლობას საქართველოს საჯარო დაწესებულებებში, სააგენტოებსა თუ კერძო კომპანიებში;
დ) ტერმინოლოგიური ლექსიკონების, ტერმინოლოგიის პორტალისა და ტერმინთა ეროვნული ბანკის შექმნა, რომელშიც არსებული ტერმინები და ტერმინთა კრებულები ყველასთვის ხელმისაწვდომი იქნება; ტერმინოლოგიის შესახებ ინფორმაციის ფართო გავრცელება (ტერმინთა ბაზებსა თუ სხვა წყაროებზე საზოგადო წვდომა, ტერმინოლოგიურ მონაცემთა ბაზებსა და ლექსიკონებზე ინფორმაციის მიწოდება); სამთავრობო უწყებებისა და კერძო ორგანიზაციებისთვის ტერმინოლოგიური მომსახურების შეთავაზება;
ე) ტერმინოლოგიური სწავლების პროგრამის შედგენა და სასწავლო მასალების მომზადება და სხვა.
წესდებით გათვალისწინებული დებულების თანახმად, წევრობის უფლება აქვს „აკადემიურ სამეცნიერო-კვლევით ცენტრებში, მუზეუმებსა და ბიბლიოთეკებში მოღვაწე სხვადასხვა დარგის მეცნიერს, ფიზიკურ ან იურიდიულ პირს, რომელიც იზიარებს ასოციაციის მიზნებს“(სტა, წესდება).
თავმჯდომარის გადაწყვეტილებით ასევე შესაძლებელია საპატიო წევრის მიღება. „საპატიო წევრად შეიძლება მიიღონ პირი, რომელიც აქტიურად უჭერს მხარს ასოციაციის საქმიანობას“ (სტა, წესდება).
ასოციაცას უკვე ჰყავს საპატიო წევრები: საქართველოს მეცნიერებათა ეროვნული აკადემიის ნამდვილი წევრი, ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის პროფესორი ქალბატონი მზექალა შანიძე;
საქართველოს მეცნიერებათა ეროვნული აკადემიის აკადემიკოსი, ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი ბატონი თამაზ გამყრელიძე;
საქართველოს მეცნიერებათა ეროვნული აკადემიის აკადემიკოსი, ეკონომიკურ მეცნიერებათა დოქტორი ბატონი ვლადიმერ პაპავა;
საქართველოს სამართლის ინსტიტუტის სამეცნიერო საბჭოს თავმჯდომარე ბატონი ოთარ გამყრელიძე;
ინდიანას უნივერსიტეტის პროფესორი ქალბატონი დოდონა კიზირია;
ტერმინოლოგიურ მუშაობაში შეტანილი განსაკუთრებული წვლილისთვის ჩვენი განყოფილების ყოფილი თანამშრომლები, ქალბატონები მერი ჯანდაგაშვილი და ნატო ბურჭულაძე;
იმედს გამოვთქვამთ, რომ ასოციაცია წარმატებით გაართმევს თავს დასახულ მიზნებსა და ამოცანებს.